جزوه جغرافیای شهری (مبانی وایران)

توضیحات محصول

جزوه جغرافیای شهری (مبانی وایران) بافرمت ورد ودر۳۷۶ صفحه

قسمتی از متن جزوه

فصل اول: دیدگاههای نو در جغرافیای شهری

 

جغرافياي شهري چيست؟

 

تعاريف جغرافياي شهري

1ـ جغرافياي شهري روي نظام فضايي و موقعيت شهر تأكيد دارد و نظير ساير شاخه­ﻫﺎﯼ علم جغرافيا، علل پراكندگي مكان­ﻫﺎﯼ شهري، تشابهات و تناقضات اجتماعي ـ اقتصادي ميان آنها را در ارتباط با شرايط مكاني مطالعه ﻣﯽ­كند.

با توجه به تعاريف فوق، تحليل و تأكيد در جغرافياي شهري بر پايه موارد زير صورت ﻣﯽ­گيرد.

الف ـ نظام داخلي شهرها و ماهيت الگوها به ويژه كاربري زمين و حوزه­ﻫﺎﯼ اجتماعي شهرها.

ب ـ بررسي روند اين الگوها و شكل­گيري آنها در طول زمان.

2ـ جغرافياي شهري روي الگوهاي فضايي پديده­ﻫﺎﯼ شهري، هم از نظر پراكندگي فضايي و هم از جهت تأثير متقابل فضايي آنها و همچنين روندها را در داخل شهرها مطالعه ﻣﯽ­كند. اين تعريف از جغرافياي شهري بيشتر پوزيتيويستي است و روش­ﻫﺎﯼ آماري و مدل­ﻫﺎ را به خدمت ﻣﯽگيرد.

در واقع، در جغرافياي شهري، در يك طرف جغرافياي سيستماتيك (نظام يافته) و در طرف ديگر جغرافياي ناحيه­اي قرار ﻣﯽ­گيرد. از اين رو جنبه­ﻫﺎﯼ فضايي توسعه شهري، از دو نقطه نظر بررسي ﻣﯽ­شود:

الف ـ درون شهري: در اين قسمت، شهر به عنوان يك پديده مجزا و منفك در سيستم سكونتگاهي مورد مطالعه قرار ﻣﯽ­گيرد كه مباحثي چون كيفيت كاربري زمين، مورفولوژي شهري كاركرد شهر، ميزان توسعه شهر و حوضه­ﻫﺎﯼ اجتماعي داخل شهرها در قلمرو آن قرار ﻣﯽ­گيرد.

ب ـ برون شهري يا تأثيرات متقابل فضايي يك حوزه شهري در حوزه شهري ديگر:

در اينجا تأثيرات مادر شهرهاي جهاني در مادر شهرهاي ملي، ناحيه­اي و تأثيرات شهر مسلط به ساير شهرها و نواحي كشور و وابستگي فضايي (شهر يا ناحيه) مورد بررسي قرار ﻣﯽ­گيرد.

اما در سالهای اخیر به ویژه در دهه ی 1980 دو مکتب بیش از همه، جغرافیای شهری را تحت تاثیر قرار داده است:

الف ـ مكتب ساخت­گرايي: مكتب جغرافياي ساختاري، بيشتر به شناخت عميق نابرابري­ﻫﺎﯼ اجتماعي ـ اقتصادي در شهرها تأكيد ﻣﯽ­كند، در نتيجه ی نابرابري­ﻫﺎﯼ فوق، تخصيص فضايي منابع به صورت محدود در شهرها صورت گرفته است. به تعبير عده­اي از جغرافي­دانان، ـ مكتب ساخت­گرايي در مسير عدالت اجتماعي در شهرها پيش ﻣﯽ­رود.

ب ـ رفتارگرايي: مكتب جغرافياي رفتاري كه تحليل سازمان فضايي شهرها و رفتار فضايي را در داخل الگوهاي سازماني مورد توجه قرار ﻣﯽ­دهد.

مفهوم پراكندگي فضايي در جغرافياي شهري يعني شكل­گيري پديده­ﻫﺎﯼ شهري در سطوح خطي، شبكه­اي، سطحي و نظاير آن ﻣﯽ­باشد و در تأثير متقابل فضايي، آمد و شد روزانه به محل كار به مركز خريد، جابه­جايي محله مسكوني و مسكن در داخل شهرها، ..... بررسي ﻣﯽ­شود.

قلمروهاي جغرافياي شهري:

شهرنشيني علت و محصول تغييرات مهمي است كه از پراكندگي جغرافيايي مردم و فعاليت­ﻫﺎﯼ اجتماعي ـ اقتصادي آنها در مكان ويژه­اي به وجود آمده است. شايد بتوان از پديده­ﻫﺎﯼ شهر و شهرنشيني به شرح زير ياد كرد:

1ـ شهر و شهرنشيني به عنوان تسلط امر تراكم در همه سازمان­ﻫﺎ، مؤسسات و واحدهاي مسكوني و افزايش جمعيت مكان­ﻫﺎﯼ ويژه.

2ـ شهر به عنوان كانون اصلي عرضه خدمات به جمعيت متراكم در شهر و منطقه نفوذ آن.

3ـ شهر به عنوان تمركز فعاليت‏هاي اجتماعي غير كشاورزي در سكونتگاهي انساني.

4ـ شهرنشيني به عنوان تسلط شيوه خاص زندگي و بيانگر سیر مدنيت و تمدن جوامع انساني.

به تعبير ژان گوتمن جغرافي­دان معروف انگليسي، جغرافياي شهري، از موقع طبيعي شهر، مشخصات جمعيتي و فعاليت‏هاي اجتماعي اين جمعيت، سازمان­ﻫﺎﯼ اجتماعي و سياسي و بالاخره از محيط ساخته شده كه محصول فيزيكي انسان است، بحث و گفتگو ﻣﯽ­كند.

در دوره­ﻫﺎﯼ گذشته و به طور سنتي، جغرافياي شهري از موقع و موضع، وسعت، شكل، كاركرد مورفولوژي و سازمان­ﻫﺎﯼ داخلي شهرها بحث ﻣﯽ­كرد.

اما به موازات توسعه شهرها و افزايش جمعيت شهرهاي بزرگ، ظهور مسائل گوناگون و پيچيده اجتماعي ـ اقتصادي در داخل شهرها، ورود شهرهاي بزرگ جهان سوم به سيستم اقتصادي جهاني، ابعاد تازه­اي در جغرافياي شهري به وجود آمد و تحليل دقيق سياسي و اجتماعي را در قلمرو جغرافياي شهري سبب گرديد.

امروزه، جمعيت­يابي شديد شهرها به همراه مسايل اجتماعي ـ اقتصادي آنها شكل كاملاً تازه­اي از شهر، شهرنشيني و شهرگرايي به وجود آورده است كه با آنچه در نيم قرن قبل در شهرها ديده ﻣﯽ­شد تفاوت­ﻫﺎﯼ زيادي دارد، روشن است كه جغرافياي شهري نيز لازم بود ابعاد و قلمروهاي تازه­اي بجويد تا محيط زيست شهري شايسته­اي جهت ساكنين شهرها فراهم آورد. از اين رو امروزه، در بررسي­ﻫﺎﯼ جغرافيايي از شهرها، ايدئولوژي حاكم بر شهرها، تحليل تصميمات حكومتي در ارتباط با خلق فضاي فيزيكي و اجتماعي در شهرها، وابستگي به اقتصاد جهاني در جهت بررسي مسايل مهم شهرهاي جهان سوم و عدالت اجتماعي و كيفيت دسترسي مردم شهرها به نيازهاي اساسي، مكان گزيني همه سازمان­ﻫﺎ و تأسيسات شهري نظير كارخانه­ﻫﺎ، پارك­ﻫﺎ، بيمارستان­ﻫﺎ، مناطق مسكوني، مناطق تجاري و صنعتي، مناطق فرهنگي، فرودگاه­ﻫﺎ و ترمينال­ﻫﺎی مسافربري، مدارس، درمانگاهها، منطقه گذران اوقات فراغت، حوزه­ﻫﺎﯼ اجتماعي، علل دو قطبي شدن شهرهاي جهان سوم و دهها موضوع شهري در ارتباط با فضاي شهري سخن به ميان ﻣﯽ­آيد. از اين رو، جهت­گيري جغرافياي شهري، براي ورود به قلمروهاي تازه، كاملاً با اقتصاد سياسي، سيستم‏هاي اقتصادي و نظام­ﻫﺎﯼ حكومتي پيوند ﻣﯽ­خورد.

برخلاف سابق كه مكان­ﻫﺎﯼ شهري در برابر مكان­ﻫﺎﯼ روستايي قرار ﻣﯽ­گرفت، امروزه سيستم‏هاي شهري به صورت حوزه­ﻫﺎﯼ مادر شهري، منطقه شهرنشين، مجموعه­ﻫﺎﯼ شهري و بالاخره در شكل مگالاپليس ظاهر ﻣﯽ­شوند كه در همه آنها، مادر شهرها، شهرهاي بزرگ، شهرهاي مياني، شهرك­ﻫﺎ و روستاها، در داخل مجموعه­ﻫﺎ و سيستم‏هاي سلسله مراتبي قرار ﻣﯽگيرند و يك واحد منسجم و به هم پيوسته شهري را تشكيل ﻣﯽ­دهند كه از شرايط سيستمي تأثير ﻣﯽ­پذيرد و برخورد سيستمي ﻣﯽ­طلبند. اين سيستم شهري و سلسله مراتبي نه تنها به ناحيه جغرافياي شهر سامان ﻣﯽ­دهد بلكه در جهان سوم از سيستم‏هاي مادر شهرهاي جهاني شديداً نيرو ﻣﯽ­گيرند.

در جغرافياي شهري سنتي، روي شرايط طبيعي، موقع و يا تنها به مورفولوژي شهرها تأكيد ﻣﯽشد. امروزه، در جغرافياي شهري، از شرايط فيزيكي حاكم به شهرها دور ­شده و به جاي آن، همه پديده­ﻫﺎﯼ شهري در ارتباط با ايدئولوژي اهداف نظام­ﻫﺎﯼ حكومتي، شرايط اجتماعي، اقتصادي مورد مطالعه قرار ﻣﯽ­گيرد؛ زيرا محيط ساخته شده شهري و ساخت فضايي، از سياست نظام­ﻫﺎﯼ حكومتي منشاء ﻣﯽ­گيرد و گروه­ﻫﺎﯼ انساني و فعاليت‏هاي اجتماعي ـ اقتصادي آنها را در نقاط معين شهري جاي ﻣﯽ­دهد.

جغرافياي شهري جديد، با تحليل ارزش­ﻫﺎﯼ اجتماعي ـ اقتصادي كشورها، ساخت فضايي شهرها را بررسي ﻣﯽ­كند. امروزه، به هنگام مطالعه شهرهاي انگلستان نقش تاچريسم در ده سال اخير در امر مسكن، خانه­سازي براي طبقه كم درآمد، بالا رفتن بيكاري در شهرها كه همه به نوعي در كيفيت زندگي در شهرهاي انگليسي مؤثر ﻣﯽ­افتند، با موازين علمي مورد مطالعه قرار ﻣﯽ­گيرد.

ملاحظه ﻣﯽ­شود كه ارزش­ﻫﺎﯼ اجتماعي، متأثر از تفاوت­ﻫﺎﯼ فرهنگي، مورفولوژي شهري و شرايط زندگي را در شهرهاي بزرگ را به شكل­ﻫﺎﯼ گوناگون سامان ﻣﯽ­دهد.

مورفولوژي شهر، همواره با كاركرد آن پيوند محكمي دارد. انتقال صنايع از بخش مركزي شهرها به فضاهاي بيروني و حومه­ﻫﺎ ﻣﯽ­تواند فعاليت و كاركرد كتابخانه­ﻫﺎ، موزه­ﻫﺎ، دانشگاهها، مدارس، بيمارستان­ﻫﺎ را افزايش دهد و به همراه آن مورفولوژي بخش مركزي شهرهاي بزرگ نيز دچار دگرگوني شود. نتيجه ﻣﯽ­گيريم كه در زمان ما تغييرات اجتماعي و اقتصادي سريع­تر از تغييرات فيزيكي صورت ﻣﯽ­گيرد و محيط زيست انساني نه از تغييرات فيزيكي بلكه از تغييرات اجتماعي تأثير فوري ﻣﯽ­پذيرد. امروزه، در جغرافياي شهري، مفاهيم رشد و توسعه شهر به عنوان فرآيند اجتماعي و سياسي بيش از ساير موضوعات بررسي و مطالعه ﻣﯽ­شود.

شهرهاي امروزي، مسايل اجتماعي شهرها، تنها با احداث خيابان­ﻫﺎ و منطقه­بندي شهري ﻧﻤﯽ­تواند حل شود بلكه نگرش دوباره به شرايط اجتماعي ـ اقتصادي جامعه شهري و ناحيه­اي بيش از برنامه­ريزي فيزيكي ﻣﯽ­تواند به رفاه اجتماعي مردم شهر بيانجامد و به گسترش عدالت اجتماعي در جامعه امكان دهد. چنين طرز تفكري به ويژه در جغرافياي شهري كشورهاي جهان سوم بايد اساس كار محسوب شود و همه مسائل و پديده­ﻫﺎﯼ شهري با اين معيار مورد ارزيابي قرار بگيرد.

دو موج بزرگ در تحولات جغرافياي شهري:

به نظر عده­اي از جغرافي­دانان، ميان سال­ﻫﺎﯼ 1960 تا 1958، جغرافياي شهري در مسير تكاملي خود به دو موج بزرگ علمی- فلسفي برخورد ﻣﯽ­كند و رنگ اجتماعي و فلسفي بيشتري ﻣﯽ­پذيرد.

موج اول:

در تحولات جغرافياي شهري، ويژگي­ﻫﺎﯼ زير از موج اول مورد مطالعه ماست:

1ـ برخورد اكولوژيكي: در اين مكتب، علاوه بر ادامه مباحث، مكتب اكولوژي شهري شياگو، تحليل حوزه­ﻫﺎﯼ اجتماعي و اكولوژي تطبيقي در شهرها مورد تأكيد قرار ﻣﯽ­گيرد.

2ـ اقتصاد جديد شهري: در نگرش اقتصاد جديد شهري، شهر به صورت متوازن، يك هسته­اي، غفلت از سياست بخش عمومي، فعاليت‏هاي اقتصادي با تأكيد بر امر بازار و قيمت­ﻫﺎ در مسئله ساختمان و بهاي زمين كه همه از روند بازار رقابتي تبعيت ﻣﯽ­كنند، مورد مطالعه و عنايت قرار ﻣﯽ­گيرد.

3ـ برخورد رفتاري: در اين جا، به رفتار فردي در محيط شهري، بيش از رفتار گروهي تأكيد ﻣﯽ­شود و تحليل رفتاري در تصميمات فردي، تصميم­گيري و تأثيرات آن در فضاي شهري مورد توجه واقع ﻣﯽ­گردد.

موج دوم

1ـ مكتب نئووبري: اين مكتب به طور گسترده، از نظريات ماكس وبر تأثير پذيرفته است. در اين مكتب، برخلاف مكتب ماركسيسم، اقتصاد عامل تعيين كننده ﻧﻤﯽ­باشد مكتب نئووبري به عامل فرهنگ بيش از اقتصاد، اعتبار علمي قائل است.

2ـ برخورد انسان­گرايي: در مكتب انسان­گرايي به سازمان اجتماعي، بيش از سازمان فضايي جامعه تأكيد ﻣﯽ­شود در جغرافياي انسان­گرا، سه مكتب پديدارشناسي، اگزيستانسياليسم و ايدئاليسم، آثار و نوشته­ﻫﺎﯼ تحقيقي زيادي ارائه داده­اند.

3ـ برخورد نئوماركسيستي: در دهه 1970، به سبب ظهور مسايل گوناگون در شرايط اجتماعي و اقتصادي كشورهاي سرمايه­داري توسعه يافته، برخي از جغرافي­دانان، به هنگام مطالعه جغرافياي شهري، ديدگاه نئوماركسيستي را مورد توجه قرار دادند و شهرهاي سرمايه­داري را در ارتباط با قوانين و شيوه توليد سرمايه­داري بررسي كرده­اند.

سيستم شهري و زير سيستم‏هاي ميان شهري

سيستم شهري مثل چرخي ﻣﯽ­ماند كه همه اجزاء آن (جمعيت، صنعت، تجارت، واحدهاي مسكوني و ....) در ارتباط با هم عمل ﻣﯽ­كند نيروي محركه اين چرخ، جمعيت شهري است كه سيستم‏هاي شهري (زير سيستم‏ﻫﺎ) را به كار وا ﻣﯽ­دارد.

خصيصه يك سيستم

1ـ كليت: از خصيصه­ﻫﺎﯼ عمده اين سيستم این است كه داراي سلسله مراتبي است، يعني داراي سطوح مختلفي است كه براي كل سيستم عمل ﻣﯽ­كند.

2ـ عنصر: تعيين كوچكترين واحد سيستم كه داراي عملكرد نسبتاً مستقل است.

3ـ ارتباط: از مشخصات هر سيستم، ارتباط ميان عناصر آن است.

تعريف: سيستم مجموعه­اي از عناصر است كه بر يكديگر تأثيرات متقابل دارند، تغيير هر يك از عناصر سيستم بر ساير عناصر سيستم تأثير ﻣﯽ­گذارد و تغييراتي را در كل سيستم سبب ﻣﯽ­شود.

كيت بست و جان شورت، دو جغرافي­دان انگليسي، برخورد جغرافياي شهري را ميان سال­ﻫﺎﯼ 1965 تا 1985 نشان ﻣﯽ­دهند.

دوره اول از تحولات جغرافياي شهري، برخورد غالب با سه مكتب اكولوژي، اقتصاد جديد شهري و رفتاري بوده است كه امروزه نيز در بيشتر نوشته­ﻫﺎﯼ جغرافيايي ديده ﻣﯽ­شود.

در دوره دوم، از تحولات جغرافياي شهري، مكتب­ﻫﺎﯼ نئووبري، انسان­گرا و نئوماركسيسم وارد جغرافياي شهري ﻣﯽ­شود.

هدف از طرح تأثيرگذاري اين مكتب­ﻫﺎﯼ فلسفي، جامعه­شناسي، اقتصادي و روان­شناسي، دليل بر مسلط بودن آنها بر همه زواياي مطالعات شهري و جغرافياي شهري ﻧﻤﯽ­باشد. بلكه منظور اين است كه در دوره­ﻫﺎﯼ ياد شده، هر محقق جغرافياي شهري بر پايه تفكرات سياسي، فلسفي و اجتماعي خود، مباحث جغرافياي شهري را به تحليل كشيده است. هنگام تحقيقات جغرافياي شهري يكي از دو شيوه تحقيقاتي زير مورد عنايت شده است: