زندگی طوفانی خاطرات سیاسی و سرگذشت خود نوشت سیدحسن تقی زاده است که او در روزگار پیری نویسانده و نوشته است. تقی زاده خود دربارۀ موضوع کتاب می نویسد: «آنچه را که می نویسم بر دو قسم باید تقسیم کنم: یکی همان داستان اوایل زندگی و خانواده و سرگذشت شخصی در بدایت عصر تا موقع ورود در ساحت زندگی اجتماعی، و دیگری شرح حال دوران فعالیت خارج از شخصی، یعنی وقایع مملکتی و ملّی و سیاسی و اجتماعی یا ادبی که در آنها خود بالذات سهمی داشته و شرکت کرده و شاهد و ناظر بوده ام».
ایرج افشار در یادداشت آغازین خود چگونگی به دست آمدن این خاطرات و شیوۀ تدوین کتاب را به تفصیل بیان کرده است. اسناد و مدارک مربوط به بعضی از خاطرات را که در میان اوراق تقی زاده بجا مانده بوده در مجلد دیگر «مجموعه آثار سیدحسن تقی زاده» ملاحظه خواهید نمود.
سیدحسن تقی زاده متولد ۵ مهر ۱۲۵۷ در تبریز از رهبران انقلاب جنبش مشروطه ایران، از رجال سیاسی بحث انگیز معاصر، دیپلمات، از شخصیت های علمی و فرهنگی ایران معاصر، و در زمره کسانی است که جمعی به شدت هوادار و موافق، و مخالفانی از طیف های گوناگون دارد. وی مدتی رئیس مجلس سنای ایران بود.
منابع زیادی دربارهٔ او انتشار یافته اند اما جنبه هایی از زندگی سیاسی او هنوز ناشناخته، کم شناخته، و موضوع مجادلات سیاسی هستند.
سرانجام این شخصیت پیچیده سیاسی در هشتم بهمن ۱۳۴۸خوشیدی در حالی که ۹۱سال داشت دیده از جهان فرو بست و در قبرستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. وی تا آخر عمر تنها با همسر خود زندگی کرد و فرزندی نداشت.
سیدحسن از چهار سالگی، و به هدایت پدر، خواندن قرآن را آغاز و در پنج سالگی آن را ختم کرد. از هشت سالگی تحصیل مقدمات عربی و از چهارده سالگی تحصیل علوم عقلی، ریاضیات، و ستاره شناسی و هیئت را آغاز کرد. در حکمت قدیم، طب جدید، علم تشریح (کالبدشناسی) و هیئت جدید درس خواند. در مدرسه مموریال با علوم جدید آشنا شد. اصول فقه را نزد میرزا محمود اصولی و حاج میرزا حسن فراگرفت. علوم جدید و زبان فرانسوی را دور از چشم پدر همراه با رفیقش میرزا محمدعلی خان تربیت نزد میرزا نصرالله خان سیف الاطباء (پسر میرزا عبدالعلی سیف الاطباء) به مدت پنج سال (از ۱۲۷۳ تا ۱۲۷۸) آموخت.
چند سال بعد، نزدیک بیست سالگی، بر اثر آشنایی با نوشته های عبدالرحیم طالبوف و میرزا ملکم خان ناظم الدوله و نویسندگان تجددخواه روزنامه های فارسی خارج از کشور، مانند اختر، پرورش، ثریا، حبل المتین و حکمت، و کتاب های عربی چاپ مصر و کتاب های ترکی چاپ امپراتوری عثمانی، تمایل شدید به علوم جدید غربی، اندیشه های سیاسی اروپایی، افکار آزادی خواهانه، ضداستبدادی و تجددطلبانه یافت، تا جایی که به همراه تربیت و جمعی دیگر برای ترویج این اندیشه ها محفلی روشنفکرانه در تبریز تشکیل داد و در ۱۳۱۹ همراه همان دوستانش قصد تأسیس مدرسه ای به نام «تربیت» را با هدف ترویج آموزش به روش غربی و اندیشه های غربی داشتند.
اما بر اثر مخالفت شماری از روحانیان و حکمی که به تفسیق دادند مدرسه دایر نشد. سپس با همکاری محمدعلی تربیت، میرزا سید حسین خان عدالت و یوسف اعتصامی ملقب به اعتصام الملک (پدر پروین اعتصامی) کتاب فروشی تربیت را به قصد ترویج معارف و آشنا ساختن مردم به اصول حکومت ملی و آزادی طلبی تأسیس کرد که کتاب های فرنگی و عربی جدید می فروخت و محل آمد و رفت متجددان و آزادی خواهان آذربایجانی بود.
در دوره استبداد صغیر این کتاب فروشی را غارت کردند و آتش زدند. در ۱۳۲۰ با همکاری همان دوستان، دوهفته نامه گنجینه فنون را منتشر کرد که پس از یک سال و نیم انتشار، و ظاهراً بر اثر سفر تقی زاده و تربیت به خارجه و شیوع وبا در ایران، تعطیل شد. سیدحسن تقی زاده از ۱۳۲۲ تا شعبان ۱۳۲۳ به سفر و سیاحت، مطالعه و دیدار و گفتگو در قفقاز، عثمانی، لبنان، سوریه و مصر پرداخت و با برخی نویسندگان، روزنامه نگاران و فعالان سیاسی، از جمله حمیدبیگ شاه تختینسکی، جرجی زیدان، زین العابدین مراغه ای، جلیل محمدقلی زاده، و همکاران اصلی نشریه های فارسی زبانی که در این شهرها منتشر می شد مراوده داشت.
تقی زاده در اوایل ۱۲۸۴ خورشیدی، برابر با شعبان ۱۳۲۳ به تبریز بازگشت و با تجربه هایی که اندوخته بود به محافل پنهانی مبارزان تبریزی ضد استبداد پیوست. جنبش مشروطه خواهی آغاز شده بود و تبریز و آذربایجان از داغ ترین کانون های آن بود. تقی زاده پس از پیروزی آزادی خواهان و افتتاح دورهٔ یکم مجلس شورای ملی، به نمایندگی از سوی طبقه اصناف تبریز انتخاب شد.
از همان آغاز کار مجلس، انظار را به خود جلب کرد و ظرف مدت کوتاهی، رهبری جناح اقلیت روشنفکر، تجددخواه و تندرو مجلس را به دست گرفت که طرفدار تغییرات و اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود و انتقادهای تندی از نظام استبدادی به عمل می آورد.
توانایی هایی که تقی زاده در این دوره از خود بروز داد موجب شد تا در کنار بزرگانی چون جواد سعدالدوله و میرزا حسن خان مشیرالدوله (حسن پیرنیا) عضو هیئتی شود که از طرف مجلس، مأمور تدوین متمم قانون اساسی مشروطه شد. بر پایهٔ همین متمم بود که حکومت مشروطه تعریف و تفکیک قوای سه گانه و حقوق ملت مسجل شد و در جریان گفتگوهای همین هیئت بود که دیدگاه های تهیه کنندگان متمم قانون اساسی در باب مرز میان شرع و عرف آشکار شد.
نطق های تند و پرشور او در مجلس، از سویی موجبات اشتهار او را فراهم آورد و نظر روزنامه ها و نیز مأموران سفارتخانه های خارجی ذی نفع در ایران را به سوی وی جلب کرد و از سوی دیگر خشم و کینه محمدعلی شاه و درباریان و استبدادخواهان را برانگیخت. در جریان به توپ بستن مجلس و برقراری استبداد صغیر، محمدعلی شاه شخصاً دستور داد که تقی زاده را دستگیر کنند. اما تقی زاده و گروهی دیگر به دام مأموران محمدعلی شاه نیفتادند. جمعی که تقی زاده و علی اکبر دهخدا از جمله آنان بودند از بیم جان به سفارت بریتانیا در تهران پناهنده شدند. این عمل از جانب مخالفان و منتقدان تقی زاده یکی از نقاط ضعف سیاسی و حتی وابستگی او به خارجیان تعبیر شده است.
سرانجام با وساطت سفارت بریتانیا، حکم تبعید تقی زاده و دهخدا و چند تن به خارج از کشور به مدت یک سال صادر شد. به روایت ناظم الاسلام کرمانی:
«بنا شد که شش نفر از کسانی که در سفارتخانهٔ انگلیس بودند نفی و تبعید شوند که هر یک را از قرار ماهی صد و پنجاه تومان بدهند و غلام سفارت آن ها را ببرد به سرحد برساند و رسید گرفته مراجعت کند، تا یک سال در خارجه باشند. پس از یک سال مختارند به هر جا بخواهند بروند یا مراجعت کنند به ایران».
دیدگاه خود را ثبت کنید